Historia Fałkowa
Fałków to jedna z najstarszych miejscowości Kielecczyzny. Zdaniem Ryszarda Makowskiego Fałków już w XII wieku był wsią wchodzącą w skład dóbr biskupów krakowskich. Jak uważa autor, były tu doskonałe warunki na osadnictwo leśne i kupieckie, bowiem lesista okolica dostarczała zwierza i miodu, a cieki wodne i rozlewiska ryb. 1
Nazwa Fałków zaliczona jest do grupy nazw dzierżawczych, określających nazwę osady od imienia lub przezwiska założyciela i właściciela. W tym przypadku chodzi o nazwisko Fałek lub Chwałek albo Fałek lub Falek. 2
Protoplastą jego rodu był Stanisław zwany „Szyrzyk”, który w 1303 roku sprzedał wieś Raskodlin Hanuszowi z Brześcia. Stanisław zmarł przed 1313 rokiem. Jego synowie z pierwszej żony: Jakub, Piotr, Świętosław, Dominik i Franciszek odziedziczyli Fałków. 3
W 1340 roku król Kazimierz Wielki nadał prawo przekształcenia wsi Fałków na miasto z prawem magdeburskim. Lokacja na prawie magdeburskim była wzorem prawno-organizacyjnym miast w wielu krajach, w tym także w Polsce. Wymogi lokacji dotyczyły m.in. warunków zabudowy. 4
Fałków do dziś posiada prostokątny rynek. Na wschodniej jego stronie znajduje się kościół, od rynku odchodzą prostopadłe ulice. Miasto Fałków otrzymało równocześnie przywileje tygodniowych targów w środy 5 i dorocznych jarmarków. 6 Lokacja i przywileje podnosiły rangę miejscowości, wpływały na jej rozwój i popularność.
Do Fałkowa docierali kupcy z odległych ziem i województw lub zatrzymywali się tu w trakcie dalszych podróży. Było czym handlować i co wymieniać. Miejscowi trudnili się bartnictwem, łowiectwem, bednarstwem i tkactwem. 7
W czasie kiedy Fałków otrzymał prawa miejskie, był własnością Jakuba i Piotra „Szyrzyków” Fałkowskich. Obaj bracia byli ludźmi bardzo zdolnymi i uczonymi. Jakub był kanonikiem gnieźnieńskim i krakowskim (1325r.), kanclerzem sieradzkim (1342r.), kustoszem gnieźnieńskim. Zmarł w 1357 roku. Natomiast Piotr, scholastyk sandomierski, sekretarz królewski (1316r.), podkanclerz Władysława Łokietka (1322-1323r.), kanonik krakowski (1324r.), gnieźnieński (1325r.), wrocławski (1326r.), proboszcz sandomierski i proboszcz św. Floriana w Krakowie (1334r.), w 1347 roku został mianowany dwudziestym ósmym biskupem krakowskim i wysłany w poselstwie od króla Kazimierza Wielkiego do papieża Klemensa VI w Avinionie. Zmarł tam w 6 czerwca 1348 r. bracia Jakub i Piotr byli także fundatorami kościoła, który w 1325 roku został konsekrowany przez arcybiskupa Janisława. 8
W XIV w. i w pierwszej połowie XV w., rodzina Fałkowskich należała do zamożniejszych na ziemi krakowskiej. Do połowy XV wieku piastowali różne znaczące urzędy. Mikołaj był dworzaninem królowej Jadwigi, Stanisław został cześnikiem sieradzkim (1413r.). Jego brat Piotr Fałkowski został w 1416 roku sędzią ziemskim sandomierskim. Na wszystkich pieczęciach urzędowych podpisywał się „de castro Falcow”. Jan Fałkowski wymieniany jest w kronikach Akademii Krakowskiej jako Jan z Falkowa. W 1418 roku pełnił funkcję rektora tej uczelni. 9
W połowie XV wieku Fałków staje się własnością rodu Giżyckich h. Gozdawa. Wincenty Giżycki – marszałek mazowiecki na Czersku (1446r.), kasztelan wizki (1465r.), ożenił się po raz drugi z Dobrochną. Szyrzykówką z Fałkowa, córką Jana, która w posagu wnosi mu Fałków. Z dwóch żon: Olechny z Sąchocina i Dobrochny z Fałkowa pozostawił córkę Katarzynę, która wyszła za mąż za Spytka z Melsztyna i dwóch synów: Pawła i Jana. Paweł – kanonik płocki i scholastyk krakowski (1470r.). Jan dworzanin królewski, z drugiej żony Katarzyny Kleczowskiej, miał syna Wacława, dziedzica miasta Fałkowa, dla którego otrzymał potwierdzenie praw miejskich przez Zygmunta Augusta. W 1532 roku Wacław ożenił się z Barbarą Sławińską, na którą w 1533 roku sprzedaje Fałków. 10
Rejestr podatkowy z 1510 roku podaje, że Fałków płacił tylko 12 groszy szosu i obejmował 5 łanów mieszczańskich, żelazną kuźnię zwaną „Niewola” oraz młyn o dwóch kołach. Wykazy podatkowe z nastepnych lat pierwszej połowy XVI w. nie wykazują osady wśród płacących szos miast. Dopiero rejestr z 1577 roku zanotował w miasteczku 5 łanów roli, 5 rzemieślników, 2 gorzelników. W XVI w. miasteczko poszerzało swoje pola uprawne i zabudowę. W 1532 roku pozyskało z karczunku nowe pola. Przez Fałków przebiegał, wg lustracji dróg z 1564 roku, trakt handlowy z Krakowa na Mazowsze. 11
Jeszcze w drugiej połowie XVI wieku dobra fałkowskie przeszły na własność rodu Lasockich h. Dołęga, wywodzących się z ziemi łęczyckiej. W 1579 roku Stanisław Lasocki, podkomorzy łęczycki (1576r.), ożenił się z Katarzyną, córką Stanisława Giżyckiego z Fałkowa, który zmarł w 1595 roku. Mieli dwójkę dzieci: córkę Annę i syna Wojciecha. Wojciech, dziedzic Fałkowa (1623r.), poślubił Zuzannę Porembską. Pozostawił córki – Zofię, Annę i syna Stanisława, również dziedzica Fałkowa, który ożenił się z Zofią Anną Koniecpolską. Niestety Stanisław nie pozostawił po sobie potomstwa.
Ze względu na brak materiałów trudno jest odtworzyć wydarzenia, które miały miejsce między II połową XVII wieku, a I połową XVIII wieku. Na podstawie Herbarza K. Niesieckiego wiemy natomiast, że w 1776 roku, jako dziedzic Fałkowa wzmiankowany jest Ignacy Antoni Zboiński h. Ogończyk pochodzący z ziemi dobrzyńskiej. Żyjąc w latach ok. 1715-1793 roku, sprawował m. in. urząd marszałka trybunału koronnego za króla Augusta III, wojewody płockiego. Za zasługi otrzymał ordery Orła Białego i św. Stanisława. Ożeniony był z Salomeą Karśnicką. Miał z nią dwóch synów: Ksawerego i Jana Nepomucena. I to właśnie Jan Nepomucen, marszałek mszański, poseł na ziemi dobrzyńskiej, po śmierci ojca odziedziczył Fałków i jego dobra. Żoną Jana Zboińskiego była Wiktoria Rudzieńska, która urodziła mu córkę Ksawerę. Ksawera dobra fałkowskie wniosła w posagu Ignacemu Stadnickiemu h. Szreniawa. Nowy właściciel Fałkowa, szambelan w Królestwie Polskim zmarł w 1828 roku. 12 Po śmierci męża Ksawera Studnicka zamieszana była w długotrwałe i skomplikowane procesy sądowe. Zadłużony Fałków w 1836 roku kupują Jakubowscy, którzy staja się jego prawowitymi właścicielami. Józef Jakubowski, s. Franciszka, wywodził się z ziemiańskiej rodziny. W 1835 roku ożenił się z Emilią Kotkowską. Nie wiadomo gdzie się kształcił, wiemy natomiast, że brał udział w powstaniu listopadowym, gdzie jako adiunkt Skrzyneckiego, walczył pod Ostrołęką. I właśnie po zakończeniu działań wojennych osiadł w Fałkowie. 13
Na obszarze dóbr fałkowskich znajdowały się zakłady górniczo-hutnicze, które Józef Jakubowski zaczął systematycznie rozbudowywać. 14 W. Caban podaje, że największy okres świetności zakłady te przechodziły w latach 1836-1846. Wtedy rocznie osiągano produkcję wartości około 50000 rsr.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wydobycie i przetop rudy żelaza zmniejszyły się. Prawdopodobnie ten stan rzeczy powodowało kurczenie się złóż rud żelaza. Wówczas Józef Jakubowski postanowił założyć fabrykę narzędzi rolniczych. Pochlebną opinię jej wyrobom wystawiła w 1853 roku „Gazeta Przemysłowa i Handlowa”. Zakład te nie rozwinęły się i nie prosperowały długo, w każdym razie fabryka narzędzi rolniczych wymieniana jest jeszcze w wykazie zakładów przemysłowych Guberni radomskiej z roku 1880. oprócz tego podobny wykaz z 1870 roku wymieniał gorzelnię, zatrudniająca 6 pracowników, oraz browar. 15
Pisząc o krótkim okresie, kiedy to Fałków oprócz rolnictwa posiadał także przemysł, nie sposób zapomnieć o radomskiej rzemieślniku, a mianowicie o Karolu Burghartcie. Nie są znane jego dokonania na gruncie radomskim. Wiemy jednak, że już w 1836 roku wydzierżawił od Józefa Jakubowskiego budynek, w którym otworzył fabrykę łyżek i noży. Czynsz roczny za wynajem budynku wynosił 1000 zł.p. Surowiec do fabryki dostarczał ze swoich zakładów, za oddzielną opłatą, Józef Jakubowski. W 1840 roku wyprodukowano u Karola Burgharta 15000 tuzinów łyżek i 6000 sztuk noży. 16
Podsumowując, Fałków oprócz: Rudy Malenieckiej, Końskich, Borkowic, Białaczowa, Przysuchy, Rzucowa, Klimkiewiczowa, Bodzechowa, Krasnej i Kuźnicy Drzewickiej, należał do największych ośrodków hutnictwa prywatnego w Okręgu Wschodnim. 17
Mimo pewnego uprzemysłowienia koniec wieku XIX nie przyniósł poprawy doli ludności. Uwłaszczenie z 1864 roku nie dało tutejszym chłopom ziemi poza pewnymi nadaniami i serwitutami. Wspieranie powstań narodowo-wyzwoleńczych odbywało się kosztem bytu lokalnej społeczności, którą ponadto nękano represjami. Skutkiem tego było wydanie przez władze carskie dokumentu, na mocy którego Fałków utracił prawa miejskie w 1869 roku. Tyle tylko, że po miejskiej świetności Fałkowa nie wiele już zostało. 18
W maju 1873 roku Fałków i jego dobra były w posiadaniu Bolesława Jakubowskiego. 19 Z braku informacji nie można nic więcej powiedzieć na temat wyżej wymienionego właściciela Fałkowa. Wiadomo jedynie, że zarządzał on swymi dobrami do 1922 roku. W latach 1922-1923 spadkobiercami Fałkowa zostali Bolesław Ludwik Jakubowski (Podzamcze) i Tadeusz Józef Jakubowski ur. w Fałkowie w 1888 roku. Zamordowany przez hitlerowców w 1942 roku. Bolesław jeszcze w latach 90-tych żył w Podkowie Leśnej k/Warszawy. Majątki Bolesława i Tadeusza Jakubowskich obejmowały po ok. 200 ha ziemi ornej i łąk, ok. 500 ha lasów i ok. 100 ha innych użytków m.in. stawy. W obydwu majątkach zatrudniono po ok. 10 osób oraz od 10 do 20 pracowników sezonowych. 20
Na mocy art. 2 Dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 roku Urząd Miejski w Łodzi w dniu 31 lipca 1945 roku przejął majątki Jakubowskich i dokonał ich parcelacji.
Opracowała: mgr Aleksandra Leśniewicz
Wykorzystana literatura:
1 R.Makowski, De castro Falkow, w: Echo dnia 1974, nr 59, s. 5; por. S. Rospond, Fałków w: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Ossolineum, Wrocław 1984, s. 84.
2 W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona osobowe. w: Rozprawy PAU t. LXII. Kraków 1926, s. 51.
3 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. V, Warszawa 1904, s. 253.
4 F. Kirk, „Urbanizacja Małopolski. Województwo Sandomierskie XIII-XVI w., w: Regionalny Ośrodek Studiów Ochrony Środowiska Kulturowego, Kielce 1964, s. 43.
5 tamże, s. 43.
6 R. Makowski, De castro Falkow.,s. 5.
7 tamże, s. 43.
8 A. Boniecki, Herbarz, s. 253.
9 S. Uruski, Rodzina – herbarz szlachty polskiej, t. IV, Warszawa 1907, s. 8.
10 E. Hryniakowa, Dokumentacja historyczna dworu w Fałkowie. Opracowanie w dyspozycji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Piotrkowie Tryb., mps, b.p.
11 F. Kiryk, Urbanizacja Małopolski., s. 43.
12 K. Niesiecki, Herbarz Polski. t. VIII, Lipsk 1841, s. 484 .
13 J.P.Dekowski – notatki w zbiorach Muzeum Regionalnego Nr 1/A/90, Opoczno, mps, b.p.
14 tamże, b.p.
15 W. Caban, Społeczeństwo Kielecczyzny 1932-1864. Kielce 1993, s. 115-116.
16 F. Fajkosz, Fałków – gmina z tradycjami, w: Odlewnik 1976, nr 62, s. 5.
17 W. Caban. Społeczeństwo Kielecczyzny, s. 39-42.
18 Miasta polskie w tysiącleciu, Opr. S. Arnold i inni. Wrocław–Kraków-Warszawa 1965, s. 506.
19 E. Barański, Właściciele Fałkowa, W: Skarbiec 1996, nr 4, s. 5.
20 tamże, s. 5.